BK:心经
净名百科
《心经》是简称，全名是般若波罗蜜多心经（梵语：Prajñāpāramitā Hṛdaya sūtra）
“般若”：梵文“prajñā”，俗语形态是“Paññā”音译为“般若”（bō rě），这其实就是汉唐时期长安城、洛阳城那一带的民众的发音。现在约定成俗这个词念“般若”。
“波罗蜜多”：波罗蜜多是梵文词“pāramitā”这个词的音译。这里的“多”，必须随波罗蜜往前断。它是“pāramitā”这个词尾“tā”的音译，所以波罗蜜多是一个词，“多”这个字，一定是要随“波罗蜜”往前断，而不能往后断。
“心”：这个“心”对应的梵文是“hṛdaya”其基本含义就是心脏，在这里引申为要点、要义、核心内容。
所以《心经》是讲般若波罗蜜多的要义、要点的。（在《心经》的经文中有一句叫作“心无挂碍”，这里的“心”对应梵文是“citta”可以理解为“思想”。）
“经”：“经”佛说的经典，这里的“佛说”也不一定是佛亲口所说，有的时候是菩萨说、是佛的弟子们说，但是当菩萨们说、弟子们说之后，佛陀对菩萨们、弟子们说的法义印可了。因此佛陀印可的菩萨说和弟子说的等同于佛说。
《心经》的这部经文的主体内容，不是佛陀亲口所说，是一位大菩萨叫观自在菩萨所说。只不过观自在菩萨说完之后，佛陀印可了，因此《心经》所传达的法义等同于佛说，因此这个经典属于“经”。
维基百科
《般若波罗蜜多心经》（प्रज्ञापारमिताहृदयसूत्र,Prajñāpāramitā Hṛdaya sūtra 藏语：བཅོམ་ལྡན་འདས་མ་ཤེས་རབ་ཀྱི་ཕ་རོལ་ཏུ་ཕྱིན་པའི་སྙིང་པོ）是阐述大乘佛教的空和般若思想的经典，又称《佛说摩诃般若波罗蜜多心经》、《摩诃般若波罗蜜多心经》，简称《般若心经》、《心经》。本经是《大般若波罗蜜多经》加以浓缩后成为二百余字的极精简经典，因此是般若经系列中一部极为重要的经典，本经是《大品般若经》的别生经，取自〈习应品〉和〈劝持品〉[1]，作为《大般若经》的精要而集出，无序分与流通分[2]。与《金刚经》并为通行最广的般若经。常被认为是可以与般若经类的《金刚经》相互诠释。
概论
《般若波罗蜜多心经》为《般若经》的重点结集。其中：
- 「般若波罗蜜多」（梵语：Prajñāpāramitā）：般若（prajñā）直译为“慧”，照了一切诸法，皆不可得，而能通达一切无碍，名为慧。波罗蜜多（pāramitā）是菩萨成就无上究竟菩提的根本资粮。有六种波罗蜜多，“般若波罗蜜多”为其中一种，是彻知空性，了达无我的波罗蜜。
- 心（Hṛdaya），原义为心脏，与意识心（Citta）不同，在此是心要或心髓之意。日本学者福井文雅，考证「心」（Hṛdaya）有密咒、真言、陀罗尼的含意，因此可译为心陀罗尼、心咒[3]。支谦译本称为《摩诃般若波罗蜜咒》[4]。梵文本中，又称为《般若波罗蜜多心陀罗尼》，藏文本称《薄伽梵母说般若波罗蜜多心要》，皆不称为经（sūtra）。在大乘佛法中，般若波罗蜜多及其经典最为精要。
故从字面上讲，《摩诃般若波罗蜜多心经》义为“大-慧-心要-契经”。
现在流行玄奘译《般若心经》经文结构，乃透过观照自身内在的觉性（观自在菩萨），当六度修行圆满（行深般若波罗蜜多时），达到五蕴皆空的境界，并说明三世诸佛皆是透过这样的修行方式，而证得阿褥多罗三藐三菩提。其来源大部分出于《大般若经》第二会卷403观照品第三之二，即《大品般若》习应品第三）。「般若波罗蜜多是大神咒……」一段，出于《大般若经》第二会功德品第三十二，即《大品般若》劝持品第三十四。咒文则出于《佛说陀罗尼集经》第三卷，般若大心陀罗尼第十六。故《心经》是出自《般若经》的精髓，附加密咒真言，才完成现今《心经》组织的型态[5]。
《心经》是所有佛经中翻译次数最多，译成文种最丰富，并最常被朗读、背诵的经典。有广本及略本两种本子。广本具有序分、正宗分、流通分。略本只有正宗分，鸠摩罗什与玄奘译本皆是略本。汉传佛教中《心经》常见的版本为玄奘译本，共260个字，其经文言简义丰、博大精深、提纲挈领，直明「第一义谛」，集中展现了般若学的精髓，是大乘佛教出家及在家佛教徒日常背诵的佛经之一。「色即是空，空即是色」一句即出自该部经文，阐明五阴（色受想行识）乃至十八界万法，与诸法空相（没有独立、常存不变的自性，无自性因此无所有）。
起源
Jan Nattier教授比较了本经梵文本与汉文本，根据两者差异，主张本经原为汉文，再转译为梵文，而印度在8世纪前没有人提到过心经。日本学者福井文雅反对此说。在《般若心経の総合的研究》中，福井认为此经虽然在翻译中加入了一些其他因素，但根本上是梵译汉的。日本学者原田和宗也反对此说。在《「般若心経」の成立史论》中，他比较了本经梵文本、汉文本、藏文本与中世纪印度大乘写本，根据以上的比较，主张本经原为梵文，不可能为汉文。比尔·波特则推测问题来自现存梵文本的文字错乱，汉文本是从现已佚失的梵文本翻译而来，但此推测目前缺乏证据。
版本
《心经》是所有佛经中翻译次数最多，译成文种最丰富，并最常被念诵的经典。有广本及略本两种版本。广本具有序分、正宗分、流通分。略本只有正宗分，鸠摩罗什与玄奘译本皆是略本。至今仍不断有新的译本出现，下面列出部分重要版本。
梵文本
日本法隆寺贝叶是目前所知最古老的梵文本《心经》，现收藏于东京博物馆。相传此本原为迦叶尊者手写，后由菩提达摩传给慧思禅师，再经由小野妹子于推古天皇十七年（西元609年）传入日本[6]。净严和尚于1694年以梵文悉昙体手写抄录。穆勒（Max Muller）于1884年转写成天城体及罗马拼音，传至欧美国家。1957年及1967年，孔睿校订梵文本。
巴黎，菲尔（H. L. Feer）校订之梵文本。原本现藏于法国国家图书馆，Catalogue No.967，为梵藏汉蒙满五本对照本，其梵文为兰札文体。
在敦煌出土了《唐梵翻对字音般若波罗蜜多心经》，根据此本还原了梵文本。此外，尼泊尔保存了八种梵文版本。
古代汉文本
中国历史上，至宋朝为止，可考的至少有10次汉译，现存7本。
| 标题 | 译者 | 版本 | 存缺 |
|---|---|---|---|
| 《摩诃般若波罗蜜咒经》 | 存疑(传说是吴·支谦)[7] | 缺 | |
| 《[摩诃般若波罗蜜大明咒经]》 | 存疑(传说是姚秦·鸠摩罗什)[7][8] | 略本 | 存 |
| 《般若波罗蜜多心经》 | 唐·玄奘（649年） | 略本 | 存 |
| 《般若波罗蜜多那经》 | 唐·菩提流志（693年） | 缺 | |
| 《摩诃般若髓心经》 | 唐·实叉难陀（695－710年） | 缺 | |
| 《普遍智藏般若波罗蜜多心经]》 | 唐·法月（738年） | 广本 | 存 |
| 《般若波罗蜜多心经》 | 唐·般若共利言等（790年） | 广本 | 存 |
| 《般若波罗蜜多心经》 | 唐·智慧轮（847－859年） | 广本 | 存 |
| 《般若波罗蜜多心经》 | 唐·法成（敦煌石室本） | 广本 | 存 |
| 《圣佛母般若波罗蜜多心经》 | 宋·施护（980－1000年） | 广本 | 存 |
其中以玄奘法师汉译本流通最广，共260字。其译本内容约有20处与今日所见的梵文本不同。日本通行的汉译本共262字，比中国通行本多了2字，即「远离一切颠倒梦想」中的「一切」。
另有两译本，一曰唐三藏法师义净三藏译《佛说般若波罗蜜多心经》（至「即说咒曰」同玄奘译），一曰东天竺国沙门法月三藏译《般若波罗蜜多心经》，二者只见于《日本大藏经》(第35巻 P354-355)中野达慧所编《梵汉般若心经异本集》。
其中义净本在咒语后有一段描述读经功效的流通分,[9]，然而此段亦见于敦煌写本 Or.8210/S.4406(内容大同小异)且不属于经文本身, 是敦煌心经抄本的一种题记, [10] 因此不能将此本看作是一种译本；法月译本收于法月「重译本」之后，相信是误会了「重译」二字的意思（《大正藏》注：重＝奉诏，唯「重译」也可解作「辗转翻译」，如《史记．卷六十．三王世家》：「远方殊俗，重译而朝，泽及方外。」）而为好事者所造的「初译本」(经后注云：大唐国青龙寺东塔院经本，并无注明为初译）。二者《大正藏》俱未收录。
依藏文本汉译的有：
- 《大内译般若波罗蜜多心经》、清康熙据西藏番字旧本译。依此版本，雍正皇帝御制《摩诃般若波罗蜜多心经》藏满蒙汉对照版，雍正元年十二月初八日制成。
- 1948年贡噶呼图克图于上海依藏文本作汉译本《薄伽梵母智慧到彼岸心经》。
1994年方广锠依《敦煌遗书》的《心经》异本作修订本《般若波罗蜜多心经》[11]。
依梵文本所造的汉字音译本有：
- 敦煌遗书S2464号「观自在菩萨与三藏法师玄奘亲教授梵本不润色·《唐梵翻对字音般若波罗蜜多心经》」[12]，及S5648号。白石真道曾将此本还原成梵文。
- 房山石经藏不空汉字音译本[13]。福井文雅曾将此本还原成梵文
- 房山石经藏慈贤汉字音译本[14]。福井文雅曾将此本还原成梵文
- 宋·兰溪大觉禅师，汉字音译本[15]。此本于西元1246年（宋·宽元四年），兰溪大觉禅师自中国传到日本。
- 《玄奘感观音亲授记梵文心经》，此本引自愣严解冤释结道场仪，为明清时期云南阿咤力僧常用之科仪，不为历代《大藏经》所收，底本藏于云南图书馆[16]
藏文本
德格版《西藏大藏经》中，有两种明显不同的译本。其一是由印度堪布无垢友（梵Vimalamitra）及译师宝车（藏Rin chen sde）比丘所翻译，经名《佛母般若波罗蜜多心经》，归入续部。另一版本，经名《圣佛母般若波罗蜜多心经》，译者佚名，归入般若部。均为广本。
敦煌藏文文献中，有第三种藏译本，经名《圣般若波罗蜜多心经》，为略本，收录在《敦煌大藏经》中，有20种抄本，内容大致相同。
༄༅། །རྒྱ་གར་སྐད་དུ། བྷ་ག་ཝ་ཏི་པྲ་ཛྙ་པ་ར་མི་ཏཱ་ཧྲི་ད་ཡ། །བོད་སྐད་དུ། །བཅོམ་ལྡན་འདས་མ་ཤེས་རབ་ཀྱི་ཕ་རོལ་ཏུ་ཕྱིན་པའི་སྙིང་པོ། བམ་པོ་གཅིག་གོ །འདི་སྐད་བདག་གིས་ཐོས་པ་དུས་གཅིག་ན། །བཅོམ་ལྡན་འདས་རྒྱལ་པོའི་ཁབ་བྱ་རྒོད་ཕུང་པོའི་རི་ལ་དགེ་སློང་གི་དགེ་འདུན་ ཆེན་པོ་དང་། །བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའི་དགེ་འདུན་ཆེན་པོ་དང་ཐབས་ཅིག་ཏུ་བཞུགས་ཏེ། །དེའི་ཚེ་བཅོམ་ལྡན་འདས་ཟབ་མོ་སྣང་བ་ཞེས་བྱ་བའི་ཆོས་ཀྱི་རྣམ་གྲངས་ཀྱི་ཏིང་ངེ་འཛིན་ལ་སྙོམས་པར་ཞུགས་སོ། །ཡང་དེའི་ཚེ་བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའ་སེམས་དཔའ་ཆེན་པོ་འཕགས་པ་སྤྱན་རས་གཟིགས་དབང་ཕྱུག་ཤེས་རབ་ཀྱི་ཕ་རོལ་ཏུ་ཟབ་མོའི་སྤྱོད་པ་ཉིད་ལ་རྣམ་པར་བལྟ་ཞིང་ཕུང་པོ་ལྔ་པོ་དེ་དག་ལ་ཡང་རང་བཞིན་གྱིས་སྟོང་པར་རྣམ་པར་བལྟའོ། །དེ་ནས་སངས་རྒྱས་ཀྱི་མཐུས། །ཚེ་དང་ལྡན་པ་ཤཱ་རིའི་བུས་བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའ་ཆེན་པོ་འཕགས་པ་སྤྱན་རས་གཟིགས་དབང་ཕྱུག་ལ་འདི་སྐད་ཅེས་སྨྲས་སོ། །རིགས་ཀྱི་བུ་གང་ལ་ལ་ཤེས་རབ་ཀྱི་ཕ་རོལ་ཏུ་ཕྱིན་པ་ཟབ་མོའི་སྤྱོད་པ་སྤྱད་པ་འདོད་པ་དེས་ཇི་ལྟར་བསླབ་པར་བྱ། །དེ་སྐད་ཅེས་སྨྲས་པ་དང་། བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའ་སེམས་དཔའ་ཆེན་པོ་འཕགས་པ་སྤྱན་རས་གཟིགས་དབང་ཕྱུག་གིས་ཚེ་ དང་ལྡན་པ་ཤཱ་ར་དྭ་ཏའི་བུ་ལ་འདི་སྐད་ཅེས་སྨྲས་སོ། །ཤཱ་རིའི་བུ་རིགས་ཀྱི་བུའམ། རིགས་ཀྱི་བུ་མོ་གང་ལ་ལ་ཤེས་རབ་ཀྱི་ཕ་རོལ་ཏུ་ཟབ་མོའི་སྤྱོད་པ་སྤྱད་པར་འདོད་པ་དེས་འདི་ལྟར་རྣམ་པར་བལྟ་བར་བྱ་སྟེ། །ཕུང་པོ་ལྔ་པོ་དེ་དག་ཀྱང་རང་བཞིན་གྱིས་སྟོང་པར་རྣམ་པར་ཡང་དག་པར་རྗེས་སུ་ བལྟའོ། །གཟུགས་སྟོང་པའོ། སྟོང་པ་ཉིད་གཟུགས་སོ། །གཟུགས་ལས་སྟོང་པ་ཉིད་གཞན་མ་ཡིན། སྟོང་པ་ཉིད་ལས་ཀྱང་གཟུགས་གཞན་མ་ཡིན་ནོ། །དེ་བཞིན་དུ་ཚོར་བ་དང་། །འདུ་ཤེས་དང་། འདུ་བྱེད་དང་། རྣམ་པར་ཤེས་པ་རྣམས་སྟོང་པའོ། །ཤཱ་ཏིའི་བུ། །དེ་ལྟར་ཆོས་ཐམས་ཅད་སྟོང་པ་ཉིད་དེ། མཚན་ཉིད་མེད་པ། མ་སྐྱེས་པ། །མ་འགགས་པ། དྲི་མ་མེདཔ། དྲི་མ་དང་བྲལ་བ་མེད་པ། །བྲི་བ་མེད་པ། གང་བ་མེད་པའོ། །ཤཱ་རིའི་བུ། དེ་ལྟ་བས་ན་སྟོང་པ་ཉིད་ལ་གཟུགས་མེད། ཚོར་བ་མེད། །འདུ་ཤེས་མེད། འདུ་བྱེད་མེད། རྣམ་པར་ཤེས་པ་མེད། མིག་མེད། རྣ་བ་མེད། སྣ་མེད། ལྕེ་མེད། ལུས་མེད། ཡིད་མེད། གཟུགས་མེད། སྒྲ་མེད། དྲི་མེད། རོ་མེད། རེག་བྱ་མེད། ཆོས་མེད་དོ། །མིག་གི་ཁམས་མེད་པ་ནས་ཡིད་ཀྱི་ཁམས་མེད། །ཡིད་ཀྱི་རྣམ་པར་ཤེས་པའི་ཁམས་ཀྱི་བར་དུའང་མེད་དོ། །མ་རིག་པ་མེད། །མ་རིག་པ་ཟད་པ་མེད་པ་ནས་རྒ་ཤི་་མེད། །རྒ་ཤི་ཟད་པའི་བར་དུའང་མེད་དོ། དེ་བཞིན་དུ་སྡུག་བསྔལ་བ་དང་། ཀུན་འབྱུང་བ་དང་། འགོག་པ་དང་། ལམ་མེད། ཡེ་ཤེས་མེད། ཐོབ་པ་མེད། མ་ཐོབ་པའང་མེད་དོ། །ཤཱ་རིའི་བུ། དེ་ལྟ་བས་ན་བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའ་རྣམས་ཐོབ་པ་མེད་པའི་ཕྱིར། ཤེས་རབ་ཀྱི་ཕ་རོལ་ཏུ་ཕྱིན་པ་ལ་བརྟེན་ཅིང་གནས་ཏེ་སེམས་ལ་སྒྲིབ་པ་མེད་པས་ སྐྲག་པ་མེད་དེ། ཕྱིན་ཅི་ལོག་ལས་ཤིན་ཏུ་འདས་ནས་མྱ་ངན་ལས་འདས་པར་མཐར་ཕྱིན་ཏོ། །དུས་གསུམ་དུ་རྣམ་པར་བཞུགས་པའི་སངས་རྒྱས་ཐམས་ཅད་ཀྱང་ཤེས་རབ་ཀྱི་ཕ་རོལ་ཏུ་ཕྱིན་པ་ལ་བརྟེན་ནས་བླ་ན་མེད་པ་ཡང་དག་པར་རྫོགས་པའི་བྱང་ཆུབ་ཏུ་མངོན་པར་རྫོགས་པར་སངས་རྒྱས་སོ། །དེ་ལྟ་བས་ན་ཤེས་རབ་ཀྱི་ཕ་རོལ་ཏུ་ཕྱིན་པའི་སྔགས། རིག་པ་ཆེན་པོའི་སྔགས། བླ་ན་མེད་པའི་སྔགས། མི་མཉམ་པ་དང་མཉམ་པར་བྱེད་པའི་སྔགས། མི་རྫུན་པས་ན་བདེན་པར་ཤེས་པར་བྱ་སྟེ། ཤེས་རབ་ཀྱི་ཕ་རོལ་ཏུ་ཕྱིན་པའི་སྔགས་སྨྲས་པ། ཏདྱ་ཐཱ། ག་ཏེ་ག་ཏེ་པཱ་ར་ག་ཏེ་པཱ་ར་སཾ་ག་ཏེ་བོ་དྷི་སྭ་ཧཱ། ཤཱ་རིའི་བུ་བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའ་སེམས་དཔའ་ཆེན་པོ་དེ་ལྟར་ཤེས་རབ་ཀྱི་ཕ་རོལ་ཏུ་ ཕྱིན་པ་ཟབ་མོ་ལ་བསླབ་པར་བྱའོ། །དེ་ནས་བཅོམ་ལྡན་འདས་ཏིང་ངེ་འཛིན་དེ་ལས་བཞེངས་ཏེ་བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའ་སེམས་ དཔའ་ཆེན་པོས་འཕགས་པ་སྤྱན་རས་དབང་ཕྱུག་ལ་ལེགས་སོ་ཞེས་བྱ་བ་བྱིན་ནས། ལེགས་སོ། །ལེགས་སོ། རིགས་ཀྱི་བུ། དེ་དེ་བཞིན་ཏེ། ཇི་ལྟར་ཁྱོད་ཀྱིས་བསྟན་པ་བཞིན་དུ་ཤེས་རབ་ཀྱི་ཕ་རོལ་ཏུ་ཕྱིན་པ་ཟབ་མོ་ལ་སྤྱད་པར་བྱ་སྟེ། དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་རྣམས་ཀྱང་རྗེས་སུ་ཡི་རང་ངོ་། །བཅོམ་ལྡན་འདས་ཀྱི་དེ་སྐད་ཅེས་བཀའ་སྩལ་ནས། ཚེ་དང་ལྡན་པ་ཤཱ་ར་དྭ་ཏིའི་བུ་དང་། བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའ་སེམས་དཔའ་ཆེན་པོ་སྤྱན་རས་གཟིགས་དབང་ཕྱུག་དང་། ཐམས་ཅད་དང་ལྡན་པའི་འཁོར་དེ་དག་དང་། །ལྷ་དང་། མི་དང་། ལྷ་མ་ཡིན་དང་། དྲི་ཟར་བཅས་པའི་འཇིག་རྟེན་ཡི་རངས་ཏེ། བཅོམ་ལྡན་འདས་ཀྱིས་གསུངས་པ་ལ་མངོན་པར་བསྟོད་དོ། །འཕགས་པ་ཤེས་རབ་ཀྱི་ཕ་རོལ་ཏུ་ཕྱིན་པའི་སྙིང་པོ་རྫོགས་སོ། །
英译本
最早的英译本是毕尔（Samuel Beal）于1864年依玄奘汉译本所译。
穆勒（Max Muller）于1884年将梵文本转写成天城体及罗马拼音，并首次将广本及略本梵文心经译成英文传至欧美国家。穆勒转译时间早，且当时英文的佛教用词尚未固定，故此译本以今日标准看并非佳作，但这无损於穆勒在心经研究史上的地位。
1957年及1967年，爱德华·孔兹（Edward Conze）校订广本及略本梵文心经，并译成英文。孔兹是二十世纪欧美研究般若经典最出色的学者，其心经译本几乎被当成标准本，地位等同玄奘译本在汉字文化区的地位。
其他语文译本
其他语言译本多依梵文译本、玄奘汉译本、藏文译本而译。
- 德译本：1960年何内等三人（I. B. Horner，D. Snellgrove，A. Waley）依孔睿校订本及略本梵文心经，译成德文。1982年法勇比丘（Bhikkhu Dharmaviro）依玄奘汉译本作德译本。
- 法译本：1984年吴其昱依玄奘汉译本作法译本。
- 日译本：1972年松原泰道依梵文本作现代日语译本[17]。1977年榊亮三郎依法隆寺修订梵文本作日文意译本。
1988年白石真道依修订梵文广、略本作日译本。昭和16年，高岛米峰、清泉芳严依法月、般若共利、智慧轮、施护、法成等汉译本作日译本。昭和52年，寺本婉雅依藏文本作日译本。
- 俄译本：1989年，切连契耶夫（Terentyev A. A.）作俄译本。
- 韩译本：1994年，越祖，宋醉玄著《般若心经讲论》，依鸠摩罗什、玄奘、法月等汉译广、略本心经作韩文音译及意译。
- 越南文：净行法师依玄奘汉译本作越文音译及意译本。
- 荷译本：Rob Janssen依梵文本作荷兰文译本。
- 泰译本：2011年，崇圣大乘佛经中泰翻译组（The Chinese-Thai Mahāyāna Sūtra Translation Project in Honour of His Majesty the King：โครงการแปลพระสูตรมหายานจีน-ไทยเฉลิมพระเกียรติ）依鸠摩罗什、玄奘、法月、般若共利言等、智慧轮、施护、法成等汉译本作泰译本。
《心经》相关疏注
由印度论师所造的《心经》释论，现存于《西藏大藏经》的有八篇[18]：
- 《般若心经注·密咒道释》，吉祥狮子撰
- 《圣般若波罗蜜多心经广释》，无垢友撰
- 《般若波罗蜜多心经释》，莲花戒撰
- 《般若心经注》，阿底峡撰
- 《般若波罗蜜多心经法义遍知》，摩诃阇那撰
- 《薄伽梵母般若波罗蜜多心经广释·法义明灯》，金刚手撰
- 《圣般若波罗蜜多心经广释》，善军撰
- 《圣般若波罗蜜多心经释》，智友撰
中国历代高僧大德对心经的疏注甚多，以下举例部分最通行的版本：
- 《般若波罗蜜多心经幽赞》唐·窥基撰
- 《佛说般若波罗蜜多心经赞》唐·西明寺沙门圆测撰
- 《般若心经疏》唐·靖迈撰
- 《般若波罗蜜多心经略疏》唐·法藏撰
- 《心经直说》明·德清撰
- 《心经说》明·紫柏撰
- 《心经要解》明·蕅益智旭撰
内容
梵语原文
आर्यावलोकितेश्वरो बोधिसत्त्वो गंभीरायां प्रज्ञापारमितायां चर्यां चरमाणो व्यवलोकयति स्म । पंचस्कन्धाः । तांश्च स्वभावशून्यान्पश्यति स्म । इह शारिपुत्र रूपं शून्यता शून्यतैव रूपं रूपान्न पृथक्शून्यता शून्यताया न पृथग्रूपं यद्रूपं सा शून्यता या शून्यता तद्रूपं । एवमेव वेदनासंज्ञासंस्कारविज्ञानानि । इह शारिपुत्र सर्वधर्माः शून्यतालक्षणा अनुत्पन्ना अनिरुद्धा अमला न विमला नोना न परिपूर्णाः । तस्माच्छारिपुत्र शून्यतायां न रूपं न वेदना न संज्ञा न संस्कारा न विज्ञानानि । न चक्षुःश्रोत्रघ्राणजिह्वाकायमनांसी । न रूपशब्दगंधरसस्प्रष्टव्यधर्माः । न चक्षुर्धातुर्यावन्न मनोविज्ञानधातुः । न विद्या नाविद्या न विद्याक्षयो नाविद्याक्षयो यावन्न जरामरणं न जरामरणक्षयो न दुःखसमुदयनिरोधमार्गा न ज्ञानं न प्राप्तिः ॥ तस्मादप्राप्तित्वाद्बोधिसत्त्वाणां प्रज्ञापारमितामाश्रित्य विहरत्यचित्तावरणः । चित्तावरणनास्तित्वादत्रस्तो विपर्यासातिक्रान्तो निष्ठनिर्वाणः ।। त्र्यध्वव्यवस्थिताः सर्वबुद्धाः प्रज्ञापारमितामाश्रित्यानुत्तरां सम्यक्सम्बोधिमभिसंबुद्धाः ।। तस्माज्ज्ञातव्यं प्रज्ञापारमिता महामन्त्रो महाविद्यामन्त्रो ऽनुत्तरमन्त्रो ऽसमसममन्त्रः सर्वदुःखप्रशमनः । सत्यममिथ्यत्वात् । प्रज्ञपारमितायामुक्तो मन्त्रः । तद्यथा गते गते पारगते पारसंगते बोधि स्वाहा ।। इति प्रज्ञापारमिताहृदयं समाप्तम्
【罗马字】
atha prajñāpāramitāhṛdayasūtram ¦ namaḥ sarvajñāya ¦ āryavalokiteśvaro bodhisattvo gaṃbhīrāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ caryāṃ caramāṇo vyavalokayati sma ¦ paṃcaskandhāḥ ¦ tāṃś ca svabhāvaśūnyān paśyati sma ¦ iha śāriputra rūpaṃ śūnyatā śūnyataiva rūpaṃ rūpān na pṛthak śūnyatā śūnyatāyā na pṛthag rūpaṃ yad rūpaṃ sā śūnyatā yā śūnyatā tad rūpaṃ ¦ evam eva vedanāsaṃjñāsaṃskāravijñānāni ¦ iha śāriputra sarvadharmāḥ śūnyatālakṣaṇā anutpannā aniruddhā amalā na vimalā nonā na paripūrṇāḥ ¦ tasmāc chāriputra śūnyatāyāṃ na rūpaṃ na vedanā na saṃjñā na saṃskārā na vijñānāni ¦ na cakṣuḥśrotraghrāṇajihvākāyamanāṃsī ¦ na rūpaśabdagaṃdharasaspraṣṭavyadharmāḥ ¦ na cakṣurdhātur yāvan na manovijñānadhātuḥ ¦ na vidyā nāvidyā na vidyākṣayo nāvidyākṣayo yāvan na jarāmaraṇaṃ na jarāmaraṇakṣayo na duḥkhasamudayanirodhamārgā na jñānaṃ na prāptiḥ ¦ tasmād aprāptitvād bodhisattvāṇāṃ prajñāpāramitām āśritya viharaty acittāvaraṇaḥ ¦ cittāvaraṇanāstitvād atrasto viparyāsātikrānto niṣṭhanirvāṇaḥ ¦ tryadhvavyavasthitāḥ sarvabuddhāḥ prajñāpāramitām āśrityānuttarāṃ samyaksambodhim abhisaṃbuddhāḥ ¦ tasmāj jñātavyaṃ prajñāpāramitā mahāmantro mahavidyāmantro 'nuttaramantro 'samasamamantraḥ sarvaduḥkhapraśamanaḥ ¦ satyam amithyatvāt ¦ prajñapāramitāyām ukto mantraḥ ¦ tadyathā gate gate pāragate pārasaṃgate bodhi svāhā ¦ iti prajñāpāramitāhṛdayaṃ samāptam
经名
整段话的概略意思是“透过心量广大的通达智慧，而超脱世俗困苦的根本途径”。
- “摩诃”：无边无际的大、心量广大[19]。比喻宇宙万物大自然之间的规律与特质。
- “般若”为梵语prajñā音译，指通达妙智慧；人之所以愚痴，就是因为没有空性的智慧。读般若心经，就是为了通达空性的智慧。依大般若经记载，般若为诸法性与相皆不可得。
- “波罗蜜多”为梵语pāramitā音译，指到彼岸或圆满成就。
- “心”：根本、核心、精髓。一方面表示内容所探讨的主体重心，另一方面也表示全篇内容的重要性。
- “经”：字义是线、路、径，引申为经典。代表前人走过的路途、独特而深入的经历或见解，借口述语言或文字记载来传承后世，以供人们做为参考指引。
译文
观自在菩萨，行深般若波罗蜜多时，照见五蕴皆空，度一切苦厄。舍利子，色不异空，空不异色；色即是空，空即是色。受、想、行、识，亦复如是。舍利子，是诸法空相，不生不灭，不垢不净，不增不减，是故空中无色，无受、想、行、识；无眼、耳、鼻、舌、身、意；无色、声、香、味、触、法；无眼界，乃至无意识界；无无明，亦无无明尽；乃至无老死，亦无老死尽。无苦、集、灭、道，无智亦无得。以无所得故，菩提萨埵，依般若波罗蜜多故，心无罣碍，无罣碍故，无有恐怖，远离颠倒梦想，究竟涅槃。三世诸佛，依般若波罗蜜多故，得阿耨多罗三藐三菩提。故知般若波罗蜜多，是大神咒，是大明咒，是无上咒，是无等等咒，能除一切苦，真实不虚。故说般若波罗蜜多咒，即说咒曰：“揭谛、揭谛，波罗揭谛，波罗僧揭谛，菩提萨婆诃。”|玄奘法师译|般若波罗蜜多心经
- 《心经》经文以「观自在菩萨」开头，以「菩提萨婆诃」结尾。“观自在菩萨”：应是一位菩萨的名字，依照大般若经里，有常精进菩萨，大勇猛菩萨，观自在菩萨与诸多大菩萨并列研判，其梵文为[Avalokiteśvara]，“萨婆诃”为祝颂语，与经文开头相呼应。
注释
- ↑ 圣严. 心的经典：心经新释. 《心经》的主要部分，即“舍利子！色不异空，……无智亦无得。”计一百零九字，是源自于《大般若经》第四百二十一卷〈观照品〉第三之二，并与《大品般若经‧习应品》第三的内容相同。另外，“是大神咒，……能除一切苦”计二十二字，与《大般若经》第四百二十九卷〈功德品〉第三十二，以及《大品般若经‧劝持品》第三十四的文字大同小异。
- ↑ 窥基《般若波罗蜜多心经幽赞》：“心者坚实妙最之称，大经随机义文俱广，受持传习或生怯退，传法圣者录其坚实妙最之旨，别出此经。”
- ↑ 慧琳《一切经音义》：「心陀罗尼，梵语，陀罗尼，此云总持，即心持法也。」
- ↑ 梁僧祐《出三藏记集》卷4：「《摩诃般若波罗蜜咒》一卷，《般若波罗蜜神咒》一卷（异本）。」隋费长房《历代三宝记》卷4：「《摩诃般若波罗蜜咒经》一卷（或无经字）」
- ↑ 见释东初著，《东初全集·般若心经思想史》
- ↑ 白石真道著，《白石真道佛教学论文集》，日本神奈川县相模原市，京美出版社，1998。此论文集收录梵文本共14本。
- ↑ 7.0 7.1 西晋道安的《综理众经目录》与梁《出三藏记集》中此经无译者名
- ↑ 鸠摩罗什译作目录中原无此经，唐《开元释教录》中才首次称鸠摩罗什译。
- ↑ 其内容为：「诵此经破十恶、五逆、九十五种邪道。若欲供养十方诸佛、报十方诸佛恩，当诵观世音般若百遍、千遍，无间昼夜，长诵此经，无愿不果。」
- ↑ 参考方广锠《敦煌遗书中的<般若心经>译注》
- ↑ 见于方广锠编著，般若心经译注集成，上海古籍出版社，1994。方广锠依据敦煌遗书「伯三九一九号」、「北李五三号」、「北始55号」、「北海七七号」、「斯五四四七号」、「伯三九零八号」、「伯三三三二号」等录文、校勘、标点而撰成此本。
- ↑ 据方广锠编著，《般若心经译注集成》11~12页记载，敦煌遗书心经部份共有五号，其中以S2464号最完整，收于《新修大正藏》第八册。敦煌遗书S2464号、房山石经藏不空、慈贤的汉字音译本，应是同本异译。
- ↑ 北京图书馆藏房山石经拓片录文－塔下九二五九
- ↑ 北京图书馆藏房山石经拓片录文－塔下八七一七
- ↑ 此经收于《日本大藏经》之《梵汉般若心经异本集》
- ↑ 方广锠编著，《藏外佛教文献》收录
- ↑ 松原泰道著《般若心经入门》，此书自1972年初版至1993年，21年间即发行了24版，可见此书在日本相当流通。此书在台湾有中译本，松原泰道著，正醒法师译，《般若心经入门》，1980，台中、慈明杂志社。
- ↑ Donald S.Lopez，Jr.,Elaborations on Emptiness，Uses of The Heart Sutra，Princeton University Press，1992。此书将八篇释论译成英文集结成书。谈锡永编著的《心经内义与究竟义》书中，则有吉祥狮子、无垢友、阿底峡所撰释论的中译本。
- ↑ 禅宗六祖惠能对于摩诃般若波罗蜜的意思，见《六祖坛经》。
- ↑ 舍利弗为十大弟子之一（一名“舍利子”）。